Blog by Ivanka Kostic Published on ENS website

Recently, I had the privilege to be invited as a speaker to a hearing on the subject of Access to Nationality for the Parliamentary Assembly of the Council of Europe (PACE). I was asked to address the issue of stateless Roma in Serbia and the Western Balkan Region and actions that the state should take in order to avoid statelessness. Below I present the impressions that I took away from this interesting hearing.

The hearing was organised by Mr Boriss Cilevics (Latvia, Socialist group), a member of the CoE Parliamentary Assembly and vice-chairperson of its Committee on Legal Affairs and Human Rights. In October 2010 Mr Cilevics had presented a motion for a resolution on “access to nationality“(Doc. 12414) signed by 21 members of the Parliament (the majority belonging of the Socialist Group). The motion was forwarded to the Committee on Legal Affairs and Human Rights on 24 January 2011 for report. The Committee appointed Mr Cilevics as rapporteur at its meeting in Strasbourg on 26 January 2011.

The motion draws attention to the issues of access to nationality for immigrants and their descendants as a crucial condition for their integration and full enjoyment of political rights and political representation. Most European countries do not facilitate naturalisation for first-generation migrants, while European-born children often face unfavourable additional requirements for becoming citizens of their country of birth.  As stricter criteria apply to them, many migrants wanting naturalisation can have their application refused or nationality withdrawn on various grounds, without any time limits. Moreover, only a handful of countries allow migrants to hold complete dual nationality. The tendency in recent years to make it more difficult to acquire citizenship in several Council of Europe member states also raises concerns.

The hearing started with a presentation by Prof. Dr. Gerard-René de Groot, Professor of Comparative Law and International Private Law from the Maastricht University. He addressed the legal regime on multiple
nationality, the changing attitude of Council of Europe Member States towards multiple nationality and the issue of access to nationality by immigrants and their children to their country of immigration. He raised an interesting contradiction: why do many states allow, or even encourage multiple nationality when children are born to parents of different nationalities, but discourage or even prohibit voluntary acquisition of multiple nationality by adults?

Following this presentation, Inge Sturkenboom, Protection Officer (Statelessness) from the UNHCR Bureau for Europe addressed the question of safeguards against statelessness at birth as set out in the 1961 Convention on the Reduction of Statelessness. She emphasized UNHCR’s concern that children continue to be born stateless in Europe because of insufficient safeguards to prevent statelessness in the nationality legislation of some States. In particular, it is crucial that states have provisions to address children born in the territory who would otherwise be stateless.

The members of the Committee who took part in the open discussion mainly raised their concerns about the growing problem of multiple nationality, showing how much multiple nationality is disliked by some states and appears to some to be an even greater problem than statelessness. Some raised the concern that today there are many more individuals holding dual citizenship than stateless persons, and posited that nationality may lose all significance when in several years people may be able to acquire 10-20 different nationalities.

Others taking part in the discussion were concerned about the problem of dual nationality of a number of citizens of Bosnia and Herzegovina (BH) who reside in BH but are also Croatian nationals. After Croatia joins the EU, they will be EU citizens and at the same time citizens of BH. This would create the problem that although they are living in the same state, such dual nationals will be in an entirely different position, possessing different rights and opportunities than their fellow citizens. This raised many interesting concerns. For instance, where will a person with multiple nationality enjoy or exercise their political and economic rights? Could multiple nationality become an obstacle to full integration? How will states resolve clashes between their interests in areas such as compulsory military service and diplomatic protection?

However, despite these concerns there was a positive voice supporting multiple nationality in the discussion, stating that the right to nationality is a fundamental human right and that individuals can have ties with several countries, several social identities, and that in the era of globalisation it is important to pursue the broader objective – integration.  

During the discussion the issues of prevention and reduction of statelessness were somehow pushed to the side as of multiple nationality took centre stage as the primary concern of the discussion participants.  However, it is clear to see how these issues are related: so long as states harbour suspicions that granting multiple nationality will lead to complex problems, they may also hesitate to openly offer citizenship to stateless persons or persons at risk of statelessness. Opening the door to multiple nationality may indeed bolster respect for the right of access to nationality in general. Regardless, prevention of statelessness needs to be the priority.

By the end of the hearing it was evident that Mr. Cilevics will have a challenging task ahead with his report. There is still a long way to go. Statelessness is a sensitive and often politicised subject, very closely related to migration, state succession and the rights of migrants. Most European countries have no framework to effectively deal with statelessness, and this has left many stateless persons vulnerable to discrimination and human rights abuse. It is encouraging to see the Council of Europe attempting to deal with this issue, but at the same time it is hoped that any resulting resolutions will be grounded first and foremost in protecting the human rights of Europe’s most vulnerable people.

See the blog from ENS website

Blog Milijane Trifković objavljen na internet prezentaciji Evropske mreže za pitanja apatridije

U mnogim zemljama postoji krug prava koja su namenjena samo njihovim državljanima i to je jedna od glavnih činjenica koja daje značaj državljanstvu. U Srbiji, pak, posedovanje državljanstva nije dovoljno da bi jedna osoba mogla da ostvaruje prava koje bi status državljanina trebalo da podrazumeva. Kako bi pristupili svojim pravima i pribavili dokumenta kao što su lična karta ili pasoš, državljani Srbije takođe moraju imati prijavljeno prebivalište, što je preduslov koji veliki broj marginalizovanih ne može da ispuni. Prema istraživanju koje je sprovedeno za potrebe UNHCR-ovog izveštaja „Lica u opasnosti od apatridije u Srbiji,“ 3% Roma (oko 4 500) ne poseduje prijavu prebivališta, ni boravišta. U decembru 2012, Praxis je objavio izveštaj „Bez prebivališta, bez prava“ koji objašnjava zašto je mnogima teško da prijave prebivalište u svojoj zemlji i kako nepostojanje prijavljenog prebivališta može ostaviti državljane Srbije bez prava koja im inače pripadaju po osnovu državljanstva ili bez mogućnosti da državljanstvo prenesu na svoju decu. Ovakve posledice javljaju se skoro isključivo među Romima iz neformalnih naselja koji nemaju dokaze o vlasništvu, niti o drugom pravnom osnovu stanovanja, kao i među državljanima Srbije poreklom sa Kosova, sa uobičajenim (redovnim) boravištem u Srbiji. Izveštaj pruža uvid u teškoće sa kojima se oni suočavaju pokušavajući da prijave prebivalište i objašnjava način na koji neprijavljeno prebivalište dovodi do kršenja drugih prava.

Domaće zakonodavstvo prebivalište vidi kao mesto u kome se mogu uživati prava. Usled toga, jedna osoba može biti rođena u Srbiji, imati njeno državljanstvo i provesti ceo život u jednom mestu na njenoj teritoriji, ali ako nema prijavljeno prebivalište, većina institucija će joj ostati nedostupna. Ta osobe neće moći da dobije lična dokumenta, da napusti zemlju ili uživa osnovna ljudska prava. I u slučaju Roma iz neformalnim naselja i građana poreklom sa Kosova, pitanje posedovanja državljanstva je nesporno, ali im neprijavljeno prebivalište uskraćuje mogućnost da imaju korist od državljanstva. Za razliku od drugih građana Srbije, pojedini pripadnici romske nacionalne manjine ne mogu dostaviti dokaz o pravnom osnovu stanovanja prilikom prijavljivanja prebivališta, i to zbog njihovog izuzetno ugroženog položaja, siromaštva i života u neformalnim naseljima. U slučaju državljana poreklom sa Kosova, pak, problemi se javljaju usled teškoća koje stvaraju dodatni uslovi za prijavu prebivališta koji su nametnuti isključivo ovoj kategoriji državljana. Postupak za izdavanje pasoša i prijavu prebivališta za ova lica definisan je posebnim propisom – Uredbom Vlade RS iz 2009. godine u cilju ispunjenja kriterijuma za viznu liberalizaciju. Uslovi za prijavu prebivališta za državljane poreklom sa Kosova neuporedivo su rigorozniji nego za ostale građane Srbije. Praksa pokazuje da ove osobe, da bi mogle da prijave prebivalište u zemlji u kojoj žive i čije državljanstvo poseduju, moraju da ispune uslove koji se postavljaju pred strance u postupku odobravanja stalnog nastanjenja (obzebeđeni prihodi, spajanje porodice, itd). Oni koji ne uspeju u tome, ostaju bez mogućnosti da pristupe ijednom pravu i da dobiju ličnu kartu ili pasoš.

Osim što sprečavaju građane da pristupe pravima koja im po osnovu državljanstva obično pripadaju, teškoće sa kojima se navedene kategorije stanovništva suočavaju kada podnose zahtev za prijavu prebivališta mogu takođe otežati ostvarivanje prava na državljanstvo i prijavu dece u matične knjige rođenih. Naime, da bi roditelji mogli da prijave rođenje deteta neophodno je da prilože svoje izvode iz matične knjige rođenih i lične karte. Ako roditelji ne mogu da prijave prebivalište, i usled toga, ne mogu da dobiju ličnu kartu, biće im onemogućeno da prijave rođenje svog deteta. Osim toga, neupisivanje činjenice rođenja unosi neizvesnost u pogledu činjenica koje su ključne za sticanje državljanstva, kao što su mesto detetovog rođenja ili njegovo poreklo. Usled toga ustanova prebivališta može uzrokovati i opasnost od apatridije među decom. U pomenutom izveštaju UNHCR-a navodi se da je možda najznačajniji razlog zbog koga mnoga lica ne mogu da dobiju izvod iz matične knjige rođenih upravo neposedovanje prijave prebivališta/ boravišta.

Prebivalište je imalo vrlo bitnu ulogu i za sticanje državljanstva nakon raspada bivše Jugoslavije. Među osobama koje su poreklom iz drugih bivših jugoslovenskih republika, a koje su živele u Republici Srbiji u trenutku raspada zajedničke države, prebivalište je bilo ključna činjenica od koje je zavisilo da li će se te osobe naći u statusu stranca ili će im biti omogućeno da na olakšan način steknu državljanstvo zemlje u kojoj su živeli. Naime, osobe koje su stekle državljanstvo neke druge republike bivše Jugoslavije i koje su imale prijavljeno prebivalište na teritoriji Republike Srbije minimum 9 godina mogle su da steknu državljanstvo Republike Srbije samo podnošenjem zahteva za upis u knjige državljana. Onima koji su živeli u Srbiji bez prijavljenog prebivališta (uglavnom siromašnim Romima iz neformalnih naselja) nije bilo omogućeno da steknu državljanstvo na olakšan način upisom u knjige državljana. Oni su se zatekli u statusu stranaca bez dozvole za stalno nastanjenje i, veoma često, neutvrđenog državljanstva. Njihovo dugogodišnje uobičajeno boravište u Srbiji nije imalo nikakav značaj za mogućnost sticanja državljanstva.

Neke od ovih prepreka bi se mogle prevazići na osnovu Zakona o prebivalištu i boravištu građana, ukoliko se stvore uslovi za doslednu primenu odredaba od značaja za beskućnike i siromašne građane bez pravnog osnova stanovanja. Zakon predviđa mogućnost da građanima koji ne mogu da prijave prebivalište na osnovu prava svojine na stanu, ugovora o zakupu stana ili po bilo kom drugom pravnom osnovu, nadležni organ može utvrditi prebivalište na adresi njihovog stalnog stanovanja, na adresi prebivališta njihovog supružnika ili vanbračnog partnera, prebivališta njihovih roditelja ili na adresi centra za socijalni rad. Zahvaljujući ovoj promeni, broj lica bez prebivališta bi trebalo da se značajno smanji. Ipak, neki problemi opstaju i nakon usvajanja novih zakonskih rešenja. Oni su detaljnije razrađeni u gorepomenutom izveštaju Praxisa. Osim što daje uvid u nova zakonska rešenja i objašnjava zbog čega u Srbiji „bez prebivališta” znači „bez prava”, izveštaj ukazuje na dodatne korake koje bi trebalo preduzeti kako bi koncept prebivališta ostao blizak pojmu doma, umesto ustanove koja stvara nejednakost među državljanima i onemogućava im da uživaju prava. Ako se ima u vidu veza između neposedovanja prijave prebivališta i neprijavljivanja činjenice rođenja, što predstavlja osnovni uzrok opasnosti od apatridije u Srbiji, jasno je u kojoj meri bi promene u ovoj oblasti doprinele ne samo većem poštovanju prava po osnovu državljanstva, nego i lakšem ostvarivanju prava na državljanstvo među pripadnicima ranjivih grupa.

Pogledajte blog na internet prezentaciji Evropske mreže za pitanja apatridije.

Jasmina Miković, zamenica izvršne direktorke Praxisa, kaže za Pravi odgovor da je Praxis predstavio izveštaj "Prevencija i zaštita od nasilja u porodici" na konferenciji za novinare održanoj 2. februara 2009. godine u Medija Centru u Beogradu. U izveštaju su prikazana zapažanja i iskustva Praxisa stečena tokom trogodišnjeg rada na implementaciji projekta "Seksualno i rodno zasnovano nasilje u izbegličkoji raseljeničkoj populaciji u Srbiji - prevencija i odgovor".

Jasmina je istakla da za sistemsko rešavanje problema nasilja u porodici nije dovoljno samo doneti moderan i sveobuhvatan zakonski tekst o sprečavanju nasilja u porodici, već je neophodno raditi na podizanju svesti čitavog društva, razbijanja predrasuda i ostvarivanju rodne ravnopravnosti.

Pročitajte ceo tekst: Vest iz marta 2009. godine objavljena u Pravom odgovoru (strana 28)

Republički fond za zdravstveno osiguranje (RFZO) izdao je dana 5. februara 2013. godine instrukciju o postupanju nadležnih filijala prilikom prijave na zdravstveno osiguranje lica romske nacionalnosti. Instrukcija je izdata u skladu sa poslednjim izmenama rešenja Uredbe o sadržini, obrascu i načinu podnošenja jedinstvene prijave na obavezno socijalno osiguranje, jedinstvenim metodološkim principima i jedinstvenom kodeksu šifara za unos podataka u jedinstvenu bazu Centralnog registra obaveznog socijalnog osiguranja (stupila na snagu u januaru 2013. godine) u pogledu uslova za prijavu lica romske nacionalnosti na zdravstveno osiguranje, a koja lica se ne mogu osigurati po nekom drugom osnovu u smislu odredbi Zakona o zdravstvenom osiguranju.

Na prvi pogled, cilj izdavanja pomenutog akta je usaglašavanje važećih propisa u oblasti zdravstvenog osiguranja sa novim rešenjima Zakona o prebivalištu i boravištu građana i prateće podzakonske regulative (Pravilnik o obrascu prijave prebivališta na adresi centra za socijalni rad (CSR) i Uputstvo o postupanju prilikom prijave prebivališta na adresi CSR-a), kojima se predviđa mogućnost prijave prebivališta na adresi CSR-a za lica bez zakonskog osnova stanovanja u Republici Srbiji (prava svojine na stanu, ugovora o zakupu stana ili drugog pravnog osnova). Instrukcijom RFZO-a predviđeno je da će lica romske nacionalnosti svojstvo osiguranika pred RFZO-om moći da steknu na osnovu izjave da su lica romske nacionalnosti i prijave prebivališta na adresi ustanove, odnosno CSR-a.

Napominjemo da se prijava na zdravstveno osiguranje za lica romske nacionalnosti u periodu od jula 2010. do marta 2012. godine mogla izvršiti na osnovu izjave o adresi stanovanja, bez zahteva o ispunjenju uslova formalne prijave boravka. Naime, obavezu prilaganja prijave boravka ranije je propisivao Pravilnik o načinu i postupku ostvarivanja prava iz obaveznog zdravstvenog osiguranja. Nakon što je Praxis pred Ustavnim sudom Republike Srbije pokrenuo postupak ocene zakonitosti pravilnika, u julu 2010. godine pravilnik je izmenjen i ukinuta je obaveza prilaganja prijave boravka za lica romske nacionalnosti bez stalnog prebivališta, odnosno boravišta. Međutim, pojedine filijale RFZO-a počele su od marta 2012. godine da postupaju u skladu sa Uredbom o sadržini, obrascu i načinu podnošenja jedinstvene prijave na obavezno socijalno osiguranje, zahtevajući prilaganje prijave boravka za lica romske nacionalnosti prilikom prijave na osiguranje, dok su pred nekim filijalama RFZO-a Romi na zdravstveno osiguranje prijavljivani u skladu sa pravilima izmenjenog pravilnika (bez prijave boravka). Primena odredbi uredbe za mnoge pripadnike ove ugrožene populacije ponovo je stvorila teško savladivu prepreku na putu do ostvarivanja prava iz zdravstvenog osiguranja i zdravstvene zaštite.

Donošenje instrukcije RFZO-a usmerava postupanje nadležnih filijala: usvojena pravila ukazuju na to da će postupajući organi, pored izjave o pripadanju romskoj nacionalnosti, zahtevati i dokaz o prijavljenom prebivalištu.

Novousvojena rešenja Zakona o prebivalištu i boravištu građana i prateća podzakonska normativa iskorišćeni su kao osnov za donošenje novih pravila za postupanje filijala RFZO-a. Međutim, treba napomenuti da sporna ostaje i sama prijava prebivališta na adresi CSR-a. Polemike između predstavnika nadležnih ministarstava i službi još uvek su aktuelne, nova rešenja Zakona o prebivalištu i boravištu građana nisu počela dosledno da se primenjuju, a centri za socijalni rad sporadično i često nerado primaju zahteve za prijavu prebivališta na njihovoj adresi, pre svega zbog neposedovanja detaljnih informacija o načinu postupanja. Posmatrajući dosadašnju regulativu u predmetnoj oblasti, predstavnici nadležnih ministarstava još uvek nisu u mogućnosti da daju usaglašene i precizne odgovore na neka pitanja od značaja za sprovođenje postupaka koji su nužni za rešavanje pitanja prijave prebivališta. S druge strane, primena instrukcije RFZO-a dovešće do toga da filijale od lica romske nacionalnosti zahtevaju prilaganje dokaza o prebivalištu, koji mnogi neće moći da ispune sve dok ne budu stvoreni uslovi za prijavu prebivališta na adresi CSR-a.

Izneto govori u prilog činjenici da je situacija po predmetnom pitanju konfuzna i da se dodatno komplikuje donošenjem propisa koji su međusobno neusklađeni, nedovoljno precizni ili u suprotnosti sa ciljevima zaštite prava i interesa ugroženih društvenih grupa. Da bi se nejasnoće otklonile, procedure međusobno usaglasile i da bi se na najadekvatniji način rešili problemi romske populacije od velikog socijalnog značaja, potrebno je sinhronizovati normativne aktivnosti odgovornih tela, sistematično pristupiti problemu i, svakako, uložiti trud da se do rešenja dođe što brže, kako bi se omogućilo pripadnicima ugrožene romske populacije da pristupe pravima na što jednostavniji način.

Dana 1. marta 2013. godine, u Osnovnom sudu u Kragujevcu održan je seminar za sudije koji postupaju u prvom i drugom stepenu i sudijske saradnike iz regiona Šumadije i Pomoravlja, na temu dopuna Zakona o vanparničnom postupku kojima se propisuje novi postupak utvrđivanja vremena i mesta rođenja. Ovo je drugo po redu savetovanje sudija i sudijskih pomoćnika organizovano radi detaljnijeg upoznavanja sa predmetnom zakonskom regulativom i njenim efektima u praksi. Namera organizatora bila je, između ostalog, i približavanje pravosudnim organima ciljeva Tehničke grupe formirane na osnovu Sporazuma o saradnji, koji je zaključen između Ministarstva pravde i državne uprave, Zaštitnika građana i UNHCR-a. Prisutnima su se obratili pomoćnica ministra pravde i državne uprave Jasmina Benmansur, koja je govorila o upisu u matičnu knjigu rođenih (MKR) i značaju novousvojenih rešenja za navedeni postupak, zatim pomoćnik generalnog sekretara Zaštitnika građana mr Robert Sepi,  nacionalni službenik za pravnu zaštitu u UNHCR-u Davor Rako, pravna savetnica Praxisa Jelena Milonjić, kao i profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu prof. dr Nikola Bodiroga.

Predstavnici institucija i organizacija koje se bave zaštitom prava pojedinaca i ugroženih grupacija – Zaštitnika građana, UNHCR-a i Praxisa, ukazali su na važnost i dejstvo normiranja postupka utvrđivanja vremena i mesta rođenja za realizaciju cilja otklanjanja pojave pravno nevidljivih lica u Srbiji. Nakon izlaganja zamenika generalnog sekretara Zaštitnika građana o uređenju ličnih stanja i očekivanim efektima novih propisa na određene problematične situacije koje se u praksi javljaju, predstavnica Praxisa je prisutnima predstavila specifične primere iz prakse ove organizacije.

Pravnim aspektima, tumačenjem i analizom sa stanovišta praktične primene usvojenih rešenja u svom izlaganju bavio se prof. dr Nikola Bodiroga. Prisutnima su date smernice za postupanje po osnovu pojedinih odredbi novog zakona: pored razmatranja pitanja nadležnosti suda, službenosti postupka, sadržaja predloga za pokretanje postupka, procesnih pitanja i pitanja koja se tiču samog rešenja i postupka radi njegovog stavljanja van snage, prof. Bodiroga dao je korisne sugestije u pogledu ekstenzivnog tumačenja pojma „pravnog interesa za pokretanje postupka“, kako bi se, pored neposredno zainteresovanih lica za utvrđivanje vremena i mesta rođenja određenog subjekta u sudskom postupku, omogućilo pokretanje ovog postupka i od strane pravnih lica, kolektiviteta, udruženja, organa i organizacija koja se bave zaštitom ljudskih ili manjinskih prava, prava ugroženih grupacija i sl. Takođe, izneta su tumačenja koja se tiču međusobnog odnosa predmetnog vanparničnog postupka i upravnog postupka naknadnog upisa u MKR, a o čemu postojeće zakonske odredbe sudijama ne daju dovoljno precizna uputstva za postupanje. Stav izlagača je da nije potrebno čekati okončanje predmetnog upravnog postupka i da sud ne treba da bude vezan odlukama, niti radnjama preduzetim u prethodno (ili istovremeno) vođenom postupku naknadnog upisa u MKR pred organima uprave. Postavljeno je i pitanje mogućnosti vođenja postupka dokazivanja vremena i mesta rođenja radi korišćenja predmetnog rešenja suda u svrhu upisa u MKR, kada su u pitanju lica sa područja Kosova sa kojih su matične knjige uništene ili izgubljene, a obnovu upisa nije moguće izvršiti u upravnom postupku zbog neposedovanja odgovarajućih dokaza. Pomoćnica ministra pravde i državne uprave dala je naznake da bi, uz odgovarajuće korekcije postojeće podzakonske regulative, postupak dokazivanja rođenja mogao biti vođen i s ciljem realizacije upisa u MKR za lica sa Kosova koja se nalaze u navedenoj situaciji.  Ipak, o suštinski možda najspornijem rešenju novog Zakona o dopunama ZVP-a, a to je tačka 2. člana 71k koja predviđa da organ unutrašnjih poslova prilikom odlučivanja o državljanstvu nije vezan rešenjem suda o određivanju vremena i mesta rođenja, ni ovog puta nije se moglo izneti ništa konkretno, osim kritike usvojenog rešenja i nadanja da će zakonodavni organi uskoro pristupiti korekciji važeće odredbe. Predlog za brisanje člana 71k, stava 2 Zakona o vanparničnom postupku podnet je Narodnoj skupštini 4. februara 2013. godine od strane Zaštitnika građana.

Kroz diskusiju u završnom delu seminara, prisutne sudije iznele su viđenja o novousvojenoj regulativi i razmenile iskustva o toku nekolicine do sada pokrenutih postupaka utvrđivanja vremena i mesta rođenja u šumadijskom i pomoravskom okrugu. Ukazano je na delikatnost usvojenih rešenja koja se tiču dužine rokova za sprovođenje postupka, dileme vezane za određena dokazna sredstva i probleme na koje se u praksi može naići. Zaključci do kojih se došlo upućuju na potrebu preciziranja pojedinih odredbi novog zakona, do koga bi moglo doći izdavanjem preciznih smernica za tumačenje, ali i eventualnom korektivnom intervencijom zakonodavca. Takođe, izraženo je zajedničko očekivanje da će postojeće dileme biti otklonjene kroz ustaljivanje prakse, rešavanjem po značajnijem broju zahteva za utvrđivanje vremena i mesta rođenja.

Donošenje Zakona o prebivalištu i boravištu građana novembra 2011. godine najavljivano je kao otvaranje puta ka rešavanju problema evidentiranja prebivališta/boravišta lica koja nemaju zakonski osnov stanovanja u Republici Srbiji (pravo svojine na stanu, ugovor o zakupu stana ili drugi pravni osnov). Naime, mogućnost prijave prebivališta na adresi ustanove u kojoj je lice trajno smešteno ili centra za socijalni rad na čijem području se nalazi, koju novi zakon nudi kao rešenje, u velikoj meri bi pojednostavilo administrativne procedure neophodne za ostvarivanje osnovnih prava ugrožene kategorije stanovništva, pre svega beskućnika i lica koja žive u neformalnim naseljima, ali i drugih lica koja zbog nedostatka pravnog osnova za prijavu prebivališta/boravišta trpe negativne posledice u smislu dostupnosti garantovanih socioekonomskih i drugih prava.

Donošenjem novog zakona postavljen je okvir i utvrđeni su rokovi za donošenje odgovarajućih podzakonskih akata, kojima će način primene samog zakona biti detaljnije regulisan, a time bi se izbegle nedoumice u praksi i ne bi bilo potrebe za preduzimanjem „ad hoc“ koraka u rešavanju problema prijave prebivališta/boravišta.

Međutim, odgovorne institucije su zakazale u svom radu: ne samo da zakonski rokovi za donošenje odgovarajućih podzakonskih akata nisu ispoštovani, već su i po konačnom donošenju Pravilnika o obrascu prijave prebivališta na adresi ustanove, odnosno centra za socijalni rad (donet 30.11.2012. godine, čime je višestruko probijen zakonom predviđeni rok od 3 meseca za njegovo donošenje) bitni segmenti predmetnog problema ostali nerešeni.

U periodu od donošenja Zakona o prebivalištu i boravištu građana do danas Praxis je pratio efekte primene normi, uključujući i rezultate dugoočekivane podzakonske regulative. Zaključak koji se izvodi iz posmatranja stanja u praksi je da se, u odnosu na ranije stanje, nije mnogo toga izmenilo. Praxis će i ubuduće nastaviti da prati primenu pozitivnih propisa u ovoj oblasti, uz ulaganje napora da se implementacija donetih normi i na praktičnom nivou odvija na što adekvatniji i svrsishodniji način.

Videti: Pravilnik o obrascu prijave prebivališta na adresi ustanove, odnosno centra za socijalni rad

Postupci koji se vode radi naplate izdržavanja u Srbiji u svom krajnjem ishodu često ne pružaju adekvatnu zaštitu interesa primalaca izdržavanja, kako zbog neprimerene dužine trajanja, tako i zbog čestog nastupanja nemogućnosti naplate iznosa izdržavanja ili alimentacija koji su utvrđeni sudskim odlukama. U zemljama EU stanje u predmetnoj oblasti je daleko napredniije, o čemu svedoči i postupak za naplatu izdržavanja za decu od oca koji boravi u Finskoj, koji se trenutno vodi prema pravilima međunarodnog prava.

Podnošenjem zahteva Ministarstvu finansija i privrede RS dana 14.01.2012. godine, pokrenut je izvršni postupak za naplatu izdržavanja od lica koje boravi u Finskoj, po osnovu odluke suda RS. Postupak se vodi prema odredbama Konvencije UN-a o ostvarivanju alimentacionih zahteva u inostranstvu iz 1956. godine. U skladu sa pravilima i procedurama konvencije, zahtev je prosleđen Ministarstvu pravde Republike Finske. Dokumentacija koju je bilo potrebno priložiti uz zahtev jeste obimna i njeno prikupljanje trajalo je nekoliko meseci, ali ekspeditivnost daljeg postupanja nadležnih institucija značaj ove okolnosti umanjuje u velikoj meri. Naime, nadležno finsko ministarstvo, u funkciji posrednika u naplati izdržavanja, već 16.01.2013. godine uputilo je odgovor podnosiocu zahteva. U predmetnom dopisu detaljno je opisan postupak koji će uslediti po podnetom zahtevu, a za čije kompletno sprovođenje do konačne naplate svih zaostalih iznosa izdržavanja, kao i tekućeg izdržavanja, će se pobrinuti finski državni organi i institucije. Podnosiocu zahteva se, takođe, u skladu sa finskim zakonodastvom, garantuje besplatna pravna pomoć i oslobađanje od troškova alimentacionog postupka koji će se voditi u Finskoj. Zaštita interesa primaoca izdržavanja na ovaj način je, svakako, rešenje koje bi trebalo normirati i u Srbiji, ali naše zakonodavstvo se, za sada, ne može pohvaliti propisima sličnog karaktera. Osim navedenog, finski propisi nude mogućnost uvećanja iznosa izdržavanja za slučaj izmene činjenica i okolnosti, na zahtev primaoca izdržavanja. Tu mogućnost su zastupnici naše državljanke u predmetnom postupku iskoristili - zahtev za izmenu (uvećanje) utvrđenog iznosa izdržavanja je podnet i očekuje se izjašnjavanje o istom nadležnih finskih organa tokom daljeg trajanja postupka.

Prema informaciji dobijenoj od Ministarstva finansija i privrede RS, opisani postupak je prvi slučaj naplate izdržavanja od lica koje boravi u Finskoj, pa predstavlja početne korake ka utemeljenju prakse u ovoj oblasti između Srbije i Finske. Na osnovu dosadašnjeg toka postupka, zaključujemo da se može očekivati efikasna realizacija naplate izdržavanja, a primena pravila međunarodnog prava, u konkretnom slučaju Konvencije UN-a iz 1956. godine, ukazuje na činjenicu da je moguće sprovoditi alimentacione postupke brzo, efikasno i uz poštovanje integriteta i interesa lica kojima je izdržavanje potrebno.

Ubrzo nakon stupanja na snagu Pravilnika o obrascu prijave prebivališta na adresi ustanove odnosno centra za socijalni rad (CSR), kojim se bliže reguliše navedena mogućnost prijave prebivališta, u skladu sa odredbama novog Zakona o prebivalištu i boravištu građana, na adresi CSR-a Kraljevo izvršena je prijava prebivališta dvadesetjednogodišnje M.Z., interno raseljene sa Kosova 1999. godine.

Novousvojeni propisi izraz su težnje zakonodavca da ukloni posledice koje proističu iz faktičke nemogućnosti prijave prebivališta, a koja pogađa mahom najugroženije kategorije stanovništva. Postupak sproveden pred kraljevačkim CSR-om predstavlja primer dobre prakse i svakako je znak dobre volje nadležnih službi da se za lica iz pomenute kategorije nađe efikasno i primenljivo rešenje. Iako u ovom trenutku slični slučajevi prijave prebivališta na adresi CSR-a nisu brojni, nadamo se da će se navedena praksa ustaliti.

Nakon regulisanog pitanja prijave prebivališta, M.Z. je pribavila ličnu kartu sa rokom važenja od deset godina, čime joj je omogućeno da pristupi socioekonomskim i drugim pravima. Postupci pred CSR-om Kraljevo i Policijskom upravom Kraljevo odvijali su se bez teškoća, što bi trebalo da posluži kao primer dobre prakse.

U decembru 2012. godine, nevladina organizacija Praxis objavila je izveštaj „Bez prebivališta, bez prava“, u okviru projekta finansiranog od strane Visokog komesarijata Ujedinjenih nacija za izbeglice (UNHCR), na osnovu podataka koji su prikupljani u periodu od septembra 2009. do novembra 2012. godine, uporedo sa pružanjem pravne pomoći pripadnicima marginalizovanih grupa u postupcima prijavljivanja ili promene prebivališta ili boravišta u Srbiji. Kako je u novembru 2011. godine Republika Srbija dobila novi Zakon o prebivalištu i boravištu građana, ovaj izveštaj analizira i primenu novog zakona u praksi, s posebnim osvrtom na odredbe koje bi trebalo da omoguće prijavu prebivališta pripadnicima marginalizovanih grupa.

Prebivalište označava najbližu teritorijalnu vezu pojedinca sa jednim pravnim poretkom – mesto sa kojim je jedna osoba voljno stvorila najtešnje veze, u kome se nalazi središte njenih životnih odnosa, u kome je zasnovala porodicu, radni odnos, osnovala dom... Uvažavajući značaj povezanosti pojedinaca sa mestom koje predstavlja središte njihovih životnih aktivnosti i polazeći od pretpostavke da svaki državljanin ima prebivalište u nekom, i to samo jednom mestu u zemlji, zakonodavac je brojne važne aspekte života svojih građana vezao upravo za to mesto.

U pravu Republike Srbije, koncept prebivališta počiva na dva elementa – objektivnom (nastanjivanje i boravak, odnosno faktičko prisustvo u jednom mestu) i subjektivnom (namera trajnog zadržavanja u tom mestu). Međutim, da bi ovi konstitutivni elementi i doveli do toga da neko lice može da se prijavi na zdravstveno osiguranje u mestu u kome živi, da ono može da ostvaruje prava iz socijalne zaštite ukoliko zapadne u stanje socijalne potrebe ili da pristupi bilo kom pravu čije se ostvarivanje vezuje za mesto prebivališta, nije dovoljno samo faktičko prisustvo u jednom mestu i namera trajnog ostanka u njemu. Postojanje ovih, nužnih, konstitutivnih elemenata domicila mora biti praćeno i registrovanjem u evidencijama nadležnog organa unutrašnjih poslova, a uslov za ovo jeste prethodno usvajanje zahteva za prijavu prebivališta. Teškoće koje se, prilikom prijavljivanja prebivališta, javljaju kod pojedinih kategorija stanovnika Srbije decenijama su dovodile i dovode do pojave koja bi se mogla označiti kao bezdomicilijarnost. Ove teškoće mahom su bile uzrokovane neposedovanjem dokaza o vlasništvu ili o drugom osnovu stanovanja, a sa takvim problemima najčešće se suočavaju lica romske nacionalnosti iz neformalnih naselja. Prijavljivanje prebivališta obaveza je svakog građanina i uslov koji je neophodno ispuniti da bi se pribavila lična karta. Posedovanje lične karte preduslov je za pristup skoro svakom pravu i zakonska obaveza svakog lica starijeg od 16 godina. Bez lične karte i prijavljenog prebivališta, osnovna prava ostaju nedostupna čak i onim licima koja su državljani Srbije.

Izveštaj je kroz primere iz prakse pružio jasan uvid u to kakav uticaj prebivalište može imati na živote pojedinaca i zbog čega je mnogima teško da u zemlji čije državljanstvo poseduju pristupe pravima koja bi trebalo da im pripadaju. Osim uskraćenog ili otežanog pristupa ekonomskim i socijalnim pravima, opisane prepreke u postupcima prijave i promene prebivališta neminovno za sobom povlače uskraćivanje prava na slobodu kretanja i izbor mesta stanovanja.

Preuzmite izveštaj: Bez prebivališta, bez prava

Preuzmite izveštaj: OVDE