Social & Economic rights

Thursday, 7 December 2023

Apatridi u Srbiji – imaju prava, ali ne mogu da ih ostvare

U Srbiji žive stotine ljudi koji se nalaze u riziku od apatridije, to jest, u opasnosti da će ostati bez državljanstva. Najćešće se u toj situaciji nalaze zbog toga što nisu upisani u matičnu knjigu rođenih (MKR). [1] Njihov položaj je izuzetno težak, pošto bez upisa u MKR i bez državljanstva ne mogu da dobiju ni bilo kakve lične dokumente, a samim tim ni da pristupe najvećem broju prava - ne mogu da ostvare prava na zdravstvenu i socijalnu zaštitu, ne mogu da se školuju i zaposle, ne mogu da se venčaju i da novorođenu decu upišu matične knjige, ne mogu da se slobodno kreću i da stiču imovinu itd. Najčešće je reč o Romima, koji ionako spadaju među najdiskriminisanije, najobespravljenije i najmarginalizovanije građane.

Ipak, skoro sva ova lica ispunjavaju zakonske uslove za upis u MKR i za sticanje državljanstva i postoje procedure koje bi mogle da dovedu do rešenja njihovih statusnih problema, iako su te procedure često komplikovane i dugotrajne, neretko je potrebno sprovesti nekoliko različitih postupaka, a ishod je često neizvestan. Sve to osobama u riziku od apatridije umnogome otežava sprovođenje tih postupaka. [2] Ipak, uprkos tim preprekama, ovi građani mogu da se nadaju da će njihovi postupci jednom biti uspešno sprovedeni, jer propisi su na njihovoj strani i garantuju im pravo na upis u MKR i sticanje državljanstva.

Međutim, postoje i osobe koje ne mogu očekivati da će se njihov problem rešiti. Reč je o ljudima koji su apatridi u punom smislu te reči. To su građani koje nijedna država, prema svom pravu, ne smatra svojim državljanima. Za njih u Srbiji ne postoji pravni put kojim bi mogli da regulišu svoj status i koji bi im pružio mogućnost da pristupe elementarnim pravima.

U takvoj situaciji nalazi se Darija. [3] Ona ne poseduje državljanstvo nijedne države, niti ispunjava uslove da stekne bilo čije državljanstvo.

Rođena je pre 22 godine u Crnoj Gori i upisana je u tamošnje matične knjige. Njena porodica je u Crnu Goru došla sa Kosova, a članovi su imali status interno raseljenih lica. Darija je vanbračno dete, a u MKR joj nisu upisani podaci o ocu, već samo o majci. Poslednjih nekoliko godina sa vanbračnim mužem i ćerkom živi u okolini Beograda.

Postoje dva osnovna načina za sticanja državljanstva neke zemlje – po osnovu porekla i po osnovu rođenja na teritoriji te države. I u Crnoj Gori i u Srbiji, prevashodni način jeste sticanje državljanstva na osnovu porekla – tj. po osnovu državljanstva roditelja. Tek u slučaju ako su roditelji nepoznati ili su bez državljanstva ili su nepoznatog državljanstva, ili ako bi dete ostalo bez državljanstva – ono može steći državljanstvo po osnovu rođenja u toj u zemlji.

Darijina majka rođena je u jednom selu u opštini Klina na Kosovu. Tokom ratnih sukoba na Kosovu 1999. godine, uništene su matične knjige za ovu opštinu, tako da Darijina majka više nije mogla da pribavlja svoje izvode iz MKR i uverenja o državljanstvu, pa samim tim ni da kod organa Republike Srbije izvadi identifikacione dokumente. Kasnije je uspela da pribavi ličnu kartu koju su izdali organi na Kosovu i Metohiji, a koje ne priznaju organi Republike Srbije. Danas živi na Kosovu.

Pošto bez dokaza o tome da joj je majka državljanka Srbije Darija ne može da stekne državljanstvo Srbije po osnovu porekla, prošle godine je pokrenula postupke za obnovu upisa činjenica majčinog rođenja i državljanstva. Međutim, od organa koji vodi postupak dobila je obaveštenje da se postupci obnove više ne sprovode i upućena je da pokrene postupke pred sudom i Ministarstvom unutrašnjih poslova radi utvrđivanja činjenica majčinog rođenja, odnosno državljanstva.

Ali te postupke nije moguće sprovesti. Vrhovni kasacioni sud Srbije je 2020. godine zauzeo stav da vanparnični sud ne može da utvrđuje vreme i mesto rođenja za osobe koje su nekad bile upisane u matične knjige. [4] S druge strane, za postupak utvrđivanja majčinog državljanstva pred Ministarstvom unutrašnjih poslova kao dokazi bili bi potrebni uverenja o državljanstvu majčinih roditelja – Darijinih babe i dede. A Darija, koja ne može da pribavi ni dokumente svoje majke, tek ne može da pribavi dokumente majčinih roditelja.

Tako je Darija ostala bez ikakve mogućnosti da stekne državljanstvo Srbije.

Što se tiče Crne Gore, ni državljanstvo ove države Darija ne bi mogla da stekne na osnovu porekla, jer joj majka nije crnogorska državljanka. Ostala bi mogućnost da stekne državljanstvo po osnovu rođenja u toj zemlji, ali pošto joj je majka državljanka Kosova – a Crna Gora je priznala nezavisnost tzv. Republike Kosovo – i smatra se da Darija ispunjava uslove za sticanje državljanstva Kosova na osnovu porekla, ona ne ispunjava ni uslov za sticanje državljanstva Crne Gore po osnovu rođenja.

Prema tome, ni Crna Gora ne smatra Dariju svojom državljankom.

Kako Srbija ne priznaje tzv. Republiku Kosovo, nije od značaja ni činjenica da li Darija ima kosovsko državljanstvo ili eventualno može da ga stekne – takvo državljanstvo iz perspektive pravnog poretka Srbije smatra se nepostojećim, kao što i dokumenti izdati od strane kosovskih institucija u Srbiji nemaju nikakvo pravno dejstvo i na osnovu njih ne mogu se ostvariti bilo kakva prava. Ipak, nije na odmet naglasiti da Darija nije ni na Kosovu uspela da se upiše u MKR i da dobije državljanstvo. Ali, čak i da je u tom uspela, to ne bi ni na koji način uticalo na njen položaj, pošto se odavno nastanila u Srbiji, i to sa namerom da ovde stalno živi, pa bi joj najveći broj prava i dalje bio nedostupan.

Sve u svemu, Dariju nijedna priznata država ne smatra svojom državljankom – ona je u Srbiji apatrid.

Iako bi osobama koje imaju očiglednu vezu sa državom u kojoj žive - a u Darijinom slučaju takva veza nesumnjivo postoji – pre svega trebalo omogućiti da steknu državljanstvo te zemlje, neophodno je da se obezbedi zaštita i pristup osnovnim pravima onima koji ne uspeju da steknu državljanstvo i koje se suoče sa apatridijom. Da bi se to postiglo, s jedne strane je potrebno da zakoni garantuju određena prava i za lica bez državljanstva, a sa druge strane mora se uspostaviti procedura za utvrđivanje statusa apatrida.

U Srbiji se u više zakona jemče određena prava licima bez državljanstva – poput prava na obrazovanje, prava na rad, prava na zdravstvenu zaštitu – ali Srbija još uvek nema ustanovljenu proceduru za utvrđivanje statusa apatrida. A bez takve procedure ni realizacija proklamovanih prava u najvećem broju slučajeva neće biti moguća, jer osobe bez državljanstva ne mogu da dokažu svoj status.

Srbija je ratifikovala Konvenciju o pravnom položaju lica bez državljanstva, ali za efektivnu primenu Konvencije i istinsku zaštitu apatrida neophodno je ustanoviti i postupak kojim će se utvrditi njihov status.

Kao što je rečeno, država bi u Darijinom slučaju prevashodno trebalo da joj omogući da stekne državljanstvo Srbije, pogotovo jer je država objektivno odgovorna za to što Darija ne može da dokaže da je stekla državljanstvo po osnovu porekla, jer upravo država nije sačuvala matične knjige u kojima je bila upisana njena majka. Ukoliko se to ne desi, za Dariju, kao i za sva lica koja ostanu bez ičijeg državljanstva, od izuzetne je važnosti da se uspostavi procedura za utvrđivanje statusa apatrida, kako bi se obezbedilo poštovanje njihovih prava.

 

 

 

 

[1] Tokom mapiranja lica u riziku od apatridije, koje je Praxis 2023. godine sproveo u opštinama za koje se pretpostavlja da ima najviše osoba u riziku, evidentirana je 431 osoba koja ne poseduje državljanstvo Srbije. Od toga, njih 383 nije upisano u MKR u Srbiji. S obzirom na to da je mapiranje bilo ograničeno na određen broj opština, ali i na to da je izvesno da i u opštinama u kojima je sprovedeno mapiranje postoje i druga lica u riziku do kojih anketari nisu uspeli da dođu, sa sigurnošću se može konstatovati da na teritoriji Srbije živi značajan broj osoba bez državljanstva koje nisu obuhvaćene navedenim brojevima. Videti: Mapiranje lica u riziku od apatridije u Srbiji- analiza, Praxis 2023, dostupno na: https://www.praxis.org.rs/images/praxis_downloads/Mapiranje_lica_u_riziku_od_apatridije_u_Srbiji_ANALIZA.pdf

[2] Za više detalja o problemima u postupcima, videti npr: Pregled prepreka u ostvarivanju prava na upis u matičnu knjigu rođenih, sticanje državljanstva i prijavu prebivališta u 2022. godini, Praxis 2023, dostupno na: https://www.praxis.org.rs/images/praxis_downloads/UNHCR_godisnji%20izvestaj_2022.pdf

[3] Pravo ime je radi zaštite privatnosti izmenjeno.

[4] Za više detalja o stavu VKS videti: Deset godina sprovođenja postupka za utvrđivanje vremena i mesta rođenja, Praxis 2022, str.17, dostupno na: https://www.praxis.org.rs/images/praxis_downloads/Deset_godina_postupka_za_utvdjivanje_vremena_i_mesta_rodjenja.pdf

Read 4547 times
Tagged under
Praxis means action
Praxis means action
Praxis means action
Praxis means action