Slučaj Almire i njene porodice

U prethodnim tekstovima bilo je reči o nevidljivim generacijama, odnosno o čitavim pokolenjima ljudi čija činjenica rođenja nije upisana i koji su zbog toga lišeni osnovnih prava. U tim slučajevima, pravo na upis u matične evidencije ostvaruje se kroz postupke koji neretko dugo traju. Međutim, čak i kada to pravo steknu, ni tu nije kraj njihovim problemima, jer u procesu pribavljanja ličnih dokumenata nailaze na dodatne prepreke.

Naime, osobe koje su naknadno upisane u matične evidencije i zato prvi put podnose zahtev za prijavu prebivališta, odnosno za izdavanje lične karte, često budu upućene da te zahteve podnesu u policijskim upravama prema mestu svog rođenja. Ova praksa postoji uprkos tome što ta lica godinama ne žive u mestima rođenja, niti nameravaju da se tamo vrate, i bez obzira što u tim mestima ne poseduju nekretnine na čijim adresama bi prijavili prebivalište.

Samo jedna od mnogih priča sa ovakvim ishodom je i slučaj Almire koja je rođena na Kosovu 1988. godine. Almira je upisana je u matičnu knjigu rođenih nakon sprovedenog sudskog postupka utvrđivanja vremena i mesta rođenja 2020. godine. Početkom septembra iste godine, obratila se nadležnoj policijskoj stanici radi prijave prebivališta na adresi u Zemun polju, gde stanuje već 11 godina sa vanbračnim suprugom. Pritom, Almira na toj adresi živi sa dvoje maloletne dece, koju još uvek nije uspela da upiše u matičnu knjigu rođenih, jer ne poseduje ličnu kartu. Zajedno sa Almirom, u policijsku stanicu su došli svekar, koji je vlasnik nepokretnosti na kojoj prijavljuje prebivalište, kao i dva svedoka koji bi potvrdili njen identitet. Tom prilikom Almira je usmeno obaveštena da će joj prva lična karta biti izdata sa rokom trajanja od 2 godine, a da će joj prva sledeća biti izdata na 10 godina. Almira nije primila potvrdu o predatom zahtevu.

Policijski službenici su ubrzo nakon predaje zahteva izvršili terensku proveru tokom koje su Almiru zatekli na navedenoj adresi, i nakon toga, su njenog svekra i nju pozvali telefonom da ponovo dođu u policijsku stanicu. Prilikom te posete, Almiru su obavestili da ipak ne može da se prijavi na adresi na kojoj živi u Zemun polju, niti da pribavi prvu ličnu kartu u ovoj policijskoj stanici. Uputili su je da otputuje u Nišku Banju, gde se nalazi Policijska uprava za Prištinu, kako bi pribavila prvu ličnu kartu prema mestu svog rođenja.

Almirin suprug je nakon toga telefonom pozvao policijsku stanicu i objasnio da Almira ne poseduje imovinu na Kosovu na kojoj bi prijavila prebivalište, kao i da ne namerava da živi na Kosovu, već u Zemunu gde stanuje od zasnivanja njihove vanbračne zajednice. Međutim, rečeno mu je da njegova supruga prvu ličnu kartu mora izvaditi u Niškoj Banji, a da tek nakon toga može ponovo doći u tu policijsku stanicu radi prijave prebivališta jer se Almira ne nalazi u policijskom sistemu. S obzirom da se Almira pre više od 10 godina nastanila u Zemunu sa namerom da tu stalno živi, te da ovo mesto odavno predstavlja njeno mesto prebivališta, prijava prebivališta u bilo kom drugom gradu predstavljala bi kršenje zakona. Takođe, kako bi eventualni problem sa unošenjem podataka u policijski sistem morao da se reši službenim obraćanjem policijske stanicej policijskoj upravi za Prištinu, Almira se nije obraćala PU za Prištinu.

Ovakvo postupanje policijskih službenika nije usamljen slučaj. Osobe koje su naknadno upisane u matične evidencije i u drugim policijskim stanicama i upravama susretale su se sa sličnom praksom. Tako ljudi koji su mesecima ili godinama čekali da se okončaju postupci upisa u matične knjige, ponovo moraju da se suočavaju sa dugotrajnim i mukotrpnim postupcima. Pri tome, najčešće su ovi problemi izazvani nezakonitim postupanjem policijskih službenika, koji izbegavaju svoju nadležnost a građane upućuju da prebivalište prijavljuju u mestima u kojima odavno ne žive.

Posebno je zabrinjavajuće to što ova praksa pogađa građane koji pripadaju najugroženijim slojevima stanovništva i kojima ne samo da se ne pomaže da ostvare prava koja im po zakonu pripadaju, već se stiče utisak da se nastoji da im se što više oteža pokušaj da pribave lične dokumente i napokon steknu mogućnost da pristupe pravima koja su im oduvek bila uskraćena.

The case of one-year-old Jovana

Although ratified international conventions, the Constitution and the Family Law prescribe that every child must be registered immediately after birth, this is still not the right that every child in Serbia is able to exercise. Children who are not registered in birth registry book are left without the right to health care, while their parents are not able to apply for parental or child allowance. To the greatest extent, this problem affects the Roma community in Serbia, a marginalized part of the population who often live in extreme poverty. At the same time, the subsequent birth registration through administrative and court proceedings is, in most cases, a rather difficult and lengthy process. However, even when proceedings are initiated, it happens that the state authorities refuse to fulfil their legal obligation. This is exactly the case with Jovana, a child who has been waiting to access basic rights for a year now.

Jovana was born in October 2019 in a hospital in Belgrade. A year later, Jovana is still not registered in the birth registry. Due to that, she does not have possess a health card, while various forms of financial support, which are intended for families with children, are not available to her family. 

Jovana's parents could not register her birth because her mother does not possess any personal documents. The reason for this problem lies in the bylaws that regulate the procedure of birth registration. According to these bylaws, parents need to provide their ID cards and birth certificate in order to register their child. In case the mother does not have these documents, the child cannot be registered immediately after birth, but it is instead necessary to conduct additional procedures, which delays the registration of the child for at least a few months. 

Still, in some cases, even initiating these procedures does not guarantee that the child will be registered. In February 2020, the procedure for determining Jovana's personal name was initiated before the Social Welfare Centre in Belgrade. This procedure should be carried out in cases when a child’s personal name is not determined within 30 days of birth,  which also happened to Jovana because her mother did not have an ID card. Since the right to a personal name is a right which is guaranteed to every child without exception, the Social Welfare Centre should bring a decision in this case determining child’s personal name, regardless of whether the parents possess personal documents or not. Also, a few years ago, the competent ministry issued an instruction for social welfare centres, in which it is stated that children whose mothers do not possess documents must have their personal name determined and which regulates what actions should be taken in such cases.

Unfortunately, in Jovana's case, even that was not enough: the employee of the Centre for Social Welfare, before which the procedure was initiated, told Jovana's mother that the procedure would be continued and completed only after she had obtained her own ID card. In addition, the registrar who was familiar with this case, told the parents that regardless of the outcome of the procedure before the Social Welfare Centre, the registration of the child would not be conducted until the mother had received her personal documents. In other words, the registrar said that, despite her duty to carry out the final decision of the Social Welfare Centre, she would refuse to enter Jovana’s name in the birth registry if the mother did not obtain an ID card.

However, it remains uncertain when Jovana's mother will manage to obtain an ID card. Her birth was never registered and she has never had any personal documents either. She was born in 1998 in Priština. Since her parents did not have personal documents at the time, they did not register her birth. Soon after she was born, Kosovo conflict started, and the family moved to Germany. Jovana's mother lived in this country until 2018, when she was returned to Serbia through the readmission procedure. Currently, the procedure for determination of date and place of her birth is conducted before a court in Belgrade. Following potential successful completion of the procedure, her birth and citizenship should be registered in the birth registry. Then, she would have to register her residence, after which she will finally be able to get an ID card. Only then can it be expected that the birth registration procedure for Jovana will be completed, unless the Social Welfare Centre and the Registry Office change their position and, instead, proceed in accordance with the law.  

The case of Jovana's family is an insightful example of how important it is for every child to be registered immediately after birth. This problem is passed from generation to generation and if not solved in time, it may lead to an increasing number of people who are not registered in the birth registry and who are at risk of statelessness. 

Nevertheless, this problem can be easily solved. It is enough to amend the bylaws that require the parents to possess personal documents in order to register their child’s birth. Also, it is imperative that the competent authorities in charge of these procedures consistently apply the regulations, all in the best interest of the child. According to the Article 7 of the Convention on the Rights of the Child, which was ratified by Serbia, "a child shall be registered immediately after birth and shall have the right from birth to a name". Unfortunately, Jovana has not been granted this right even a year after her birth.

In the recently published Serbia 2020 Report, the European Commission reiterated that all births need to be registered immediately after children are born, regardless of their parents’ status. At the same time, the European Commission called on Serbia to amend the related implementing legislation.

The European Commission put forward this recommendation to Serbia in the last year's progress report, but the disputed provisions are still in effect. Thus, there are still new cases of children born in Serbia who cannot be registered in the birth registry book immediately after birth because their parents do not possess ID cards. Although UNICEF has taken the position that registration immediately after birth implies a period of a few days after birth, in Serbia, these children remain deprived of many rights in the first months, and sometimes in the first years of their lives, since these cannot be exercised without birth registration. These are, most often, Roma children, who generally encounter more difficulties in accessing rights and services than non-Roma children.

Serbia 2020 Report also highlights that the Law on Permanent and Temporary Residence of Citizens needs to be applied consistently to allow Roma IDPs living in informal settlements to obtain registered residence and access to basic socio-economic rights. Although the law stipulates that citizens who do not have a legal basis of housing must be allowed to register their residence at the addresses of social welfare centres, Praxis’ beneficiaries are increasingly facing problems with exercising this right, and, in some municipalities, it has become almost impossible to register residence at the address of a social welfare centre.

The European Commission also points to other problems faced by the members of the Roma national minority in Serbia. Thus, it is indicated that although child marriages are not common in the general population, almost 60% of girls from Roma settlements are married at an early age. It is also stated that there is still a very low coverage of Roma children in preschool education, that school drop-out rates remain high, that the percentage of those completing tertiary education is extremely low, and that the problem of segregation in education needs to be addressed.

Additionally, the report draws attention to the problems that Roma have in relation to employment, inadequate housing conditions, and states that, in terms of social and economic inclusion, Roma returnees under the readmission agreement are in a particularly difficult position.

In Belgrade, 15 October 2020

NGO Praxis, in cooperation with partner organizations Minority Rights Group Europe and Idetartozunk, Hungary, has launched a two-year project "Roma Equality through Increased Legal Access". The project is funded by the European Union, as part of the "Rights, Equality and Citizenship" Programme. The project is being implemented simultaneously in Serbia and Hungary.

The overall objective of the project is to promote and protect the rights of Roma victims of human rights violations and discrimination by raising society’s and stakeholders’ awareness, as well as by raising awareness about the individual responsibility to prevent and fight discrimination, while also enhancing implementation of non-discrimination legislation and empowering Roma to seek legal remedies.

This project will include a set of activities, starting with the baseline research with the aim to identify the diverse aspects of discrimination against the Roma, their attitudes to and experiences of access to justice mechanisms, legal practitioners’ knowledge of the anti-discrimination legislation, an analysis of local policies, and the participation of Roma in decision-making procedures.

After the research, a series of trainings will be organized for: legal practitioners, with the aim of strengthening their capacities in order to enable and encourage them to provide legal aid for Roma victims of discrimination; for members of Roma-led and non-Roma civil society organizations, on how to identify discrimination cases, where to refer Roma victims of discrimination, on how to conduct advocacy activities and involve Roma community members in decision-making procedures; for Roma mediators and activists, on how to identify discrimination cases, on the available protection mechanisms, including the mandate and competence of the Commissioner for Protection of Equality, as well as on modalities of involvement in decision-making processes.

The project also envisages the cooperation with activists at the local level to identify cases of discrimination, as well as to provide legal advice and legal aid to Roma victims of discrimination, including filing complaints with the Commissioner for Protection of Equality. All activities will be accompanied by advocacy activities, both at the national and international level, as well as the preparation of a final briefing, presenting the project findings, which will serve as a tool for further planning of advocacy activities in this field.

Nakon nedavnog konstituisanja lokalnog parlamenta, kao i stalnih i samostalnih povremenih skupštinskih radnih tela, Praxis je imao priliku da bude gost gradske skupštine u Leskovcu i prisustvuje radu skupštinskih odbora. Naime, 1. oktobra 2020. godine predstavnici Praxisa su posetili Skupštinu Grada Leskovca i razgovarali sa sekretarom, kao i sa njegovim zamenikom na temu transparentnosti rada lokalne samouprave i građanske participacije odnosno o uspehu lokalne samouprave u procesu reforme javne uprave i najvećim izazovima sa kojima se ona suočava u pomenutom procesu. Osim toga, predstavnici Praxisa su prisustvovali radu novouspostavljenih skupštinskih odbora. Inače, ova poseta je organizovana u okviru aktivnosti na projektu „Sutra počinje danas“ koji Praxis sprovodi u partnerstvu sa organizacijom Music Art Project, a koji je podržan od strane Evropske unije u okviru Programa „Podrška civilnom društvu 2018“ – grant šema za Republiku Srbiju.

Sastanak sa predstavnicima Skupštine Grada Leskovca i prisustvo sednicama skupštinskih odbora je pružilo priliku da se stekne uvid u otvorenost u radu jedinice lokalne samouprave i omogućilo da se dobiju odgovori na pitanja koja se odnose na poštovanje principa javne uprave kada je reč o transparentnosti i učešću građana u procesu izrade i koordinacije lokalnih politika.

Na ovaj način, Grad Leskovac je, još jednom, pokazao da razume značaj uloge civilnog društva, kao i značaj saradnje sa civilnim sektorom u cilju uspešnog sprovođenja reformi uprave čime je iskazao nameru da nastavi da se razvija u odgovornu, transparentnu i modernu loklanu samoupravu.

Prema rečima sagovornika, Grad Leskovac je poslednjih godina uložio značajne napore u pogledu otvaranja prema građanima odnosno svoj razvoj je usmerio u pravcu transformacije uprave posvećene potrebama i interesima građanima u skladu sa strateškim opredeljenjima i prioritetima definisanim na nacionalnom nivou. Tokom razgovora je naglašeno koliko je učinjeno na planu razvoja i podrške rada elektronskih servisa, a naročito je, u tom smislu, izdvojeno uvođenje sistema e-parlamenta koji je implementiran u okviru projekta podržanog od strane UNDP-a. Uštede koje su samo na štampanju materijala za skupštinske sednice ostvarene zahvaljujući uvođenju sistema e-parlamenta su ogromne, a rad skupštine je dobio na efikasnosti i otvorenosti u radu.

Osim toga, primer uspešnog uključivanja građana u proces donošenja lokalnih odluka je nedavno pokrenuta građanska inicijativa za izgradnju parka za pse u Leskovcu. Pomenuta inicijativa građana je rezultirala organizovanjem javne rasprave u kojoj su građani dobili priliku da, osim iniciranja da se opštim aktom uredi neko pitanje, suštinski utiču na njegovu sadržinu konkretno na svoje okruženje i uređivanje lokalnih javnih površina.

Uprkos značajnim naporima i ostvarenom uspehu u oblasti reforme javne uprave na lokalnom nivou, mišljenje predstavnika lokalnog parlamenta je da postoji značajan prostor za unapređenje stanja naročito kada je reč o osnaživanju civilnog sektora za veće učešće u kreiranju lokalnih politika. Pored nedovoljnih kapaciteta na strani uprave koji se ogledaju u nedostatku ljudskih resursa, veliki izazov predstavljaju niski kapaciteti i nedovoljna motivisanost civilnog sektora i građana za učestvovanje u kreiranju lokalnih javnih politika. Svakako da su neophodni dodatni i veći podsticaji u pogledu osnaživanja lokalnih organizacija civilnog društva za aktivnu participaciju, ali je potrebno nastaviti put ka razvijanju mehanizama koji bi obezbedili veće učešće građana. Uprkos redovnom obaveštavanju građana putem zvanične internet prezentacije Grada Leskovca i ostalim sredstvima javnog informisanja, kao što su tradicionalni mediji ali i društvene mreže i interenet portali, potrebno je iskoristiti sva dostupna sredstva informisanja u cilju izgradnje svesti među građanima o značaju njihove uloge u iniciranju i učestvovanju u izradi javnih politika kako bi se lokalnim politikama i odlukama obezbedio legitimitet i kvalitet i kako bi se unapredila javna debata i dijalog zainteresovanih strana po svim važnim pitanjima. U ovom trenutku, građani prepoznaju interes i uzimaju učešće u javnim raspravama onda kada su njihovi lični i pojedinačni interesi u vezi sa usvajanjem lokalnih dokumenata i to je najčešće onda kad se usvajaju planovi detaljne regulacije. U skladu sa Zakonom o planiranju i izgradnji, lokalna samouprava organizuje javni uvid i javne rasprave i u tom procesu građani aktivno učestvuju. Takođe, sporadične su i građanske inicijative i peticije koje se najčešće odnose na uređenje javnih površina. Inače, primedbe i sugestije građana se imperativno razmatraju i uzimaju u obzir prilikom odlučivanja. Naročito razvijen mehanizam participacije jeste učešće građana putem predstavnika mesnih zajednica jer su to intrumenti kroz koje građani imaju priliku da jasno istaknu prioritetne potrebe zajednice i na taj način postave određena pitanja na agendu rada lokalne samouprave. Suštinski značaj, kada je reč o razvijanju mehanizama participativnog odlučivanja, a prema mišljenju predstavnika lokalne samouprave, ima neposredno izjašnjavanje građana na izborima za svoje predstavnike na nivou mesnih zajednica.

Predstavnici lokalne samouprave su izrazili zabrinutost po pitanju mogućnosti organizovanja javnih rasprava na dosadašnji način imajući u vidu opštu situaciju izazavanu širenjem epidemije virusa Covid-19, zbog čega su saglasni da bi u narednom periodu trebalo razvijati proces kontinuiranih građanskih konsultacija putem digitalnih platformi, anketa, korišćenjem lokalnog medijskog prostora, novina, televizija, internet prezentacija lokalnih samouprava i sl.

Nakon razgovora sa sekretarom skupštine i njegovim zamenikom, predstavnici Praxisa su prisustvovali radu Odbora za ostvarivanje ravnopravnosti polova i unapređenje položaja žena i Odbora za prevenciju bolesti zavisnosti i borbu protiv verskih sekti. Predsednici pomenutih odbora su predstavili ono što je u prethodnom periodu urađeno, kao i sve što bi u narednom periodu bilo prioritet u relevantnim oblastima. Na osnovu svega što se moglo čuti tokom sednica odbora stiče se utisak da su teme i pitanja u nadležnosti pomenutih odbora od izuzetnog značaja za razvoj lokalne samouprave i unapređenja stanja ljudskih prava posebno osetljivih pojedinaca i grupa, kao i da su odbori u prethodnom periodu bili veoma aktivni i značajno doprineli prevazilaženju raznovrsnih izazova. Inače, među članovima odbora su, pored članova iz reda odbornika, i članovi iz reda građana. Osim toga, Odbor za prevenciju bolesti zavisnosti i borbu protiv verskih sekti ima vrlo razvijenu mrežu saradnika koji neretko dolaze iz stručnih krugova imajući u vidu pitanja koja su u nadležnosti odbora, ali i pojedinci koji na bilo koji drugi način mogu da doprinesu kvalitetu rada odbora. Po završetku sednica, Praxis je razgovarao sa članovima odbora o mogućim inicijativama i idejama, kao i dostupnim fondovima koji bi podržali njihovu eventualnu realizaciju. S tim u vezi, lokalna samouprava namerava da se javi na aktuelni poziv programa Swiss Pro za podršku loklanim samoupravama u osnaživanju mehanizama za rodnu ravnopravnost kako bi nastavila sa implementacijom aktivnosti u cilju osnaživanja žena u ruralnim područjima da lakše ostvare svoja prava i pod jednakim uslovima.

Svoje prisustvo na sednicama navedenih odbora Praxis je iskoristio da predstavi projektne aktivnosti koje sprovodi na području Leskovca i, naglašavajući značaj uloge organizacija civilnog društva u jačanju građanskog aktivizma, građanske participacije i transparentnog rada lokalne samouprave u procesu reforme javne uprave, ponudio skupštinskim telima pomoć i podršku u budućem radu stavljajući im na raspolaganje kapacitete koje je razvio u oblasti zaštite ljudskih prava, andiskriminacije i reforme javne uprave. Odbor za prevenciju bolesti zavisnosti i borbu protiv verskih sekti pokazao je intersovanje za aktivnosti koje će Praxis u narednom periodu realizovati u cilju podizanja svesti kod dece i mladih o pravima deteta uključujući njihovo pravo na participaciju, tako da je u načelu planirano da se pomenute aktivnosti i aktivnosti odbora koordiniraju naročito tamo gde su komplementarne.

NGO Praxis, in partnership with the organization Music Art Project, is implementing a two-year project “Tomorrow Starts Today”, which started on December 21, 2019. The project is funded by the European Union within the Civil Society Facility Programme 2018 for the Republic of Serbia.

The project’s overall objective is to increase participation of civil society organizations (CSOs) and citizens, particularly children and youth in policy-making, and to increase accountability and transparency of local self-governments in Serbia. The Project is being implemented in five towns in Serbia: Kraljevo, Leskovac, Bujanovac, Surdulica and Zemun.

Being at the very heart of EU accession process, implementation of good governance principles, as part of the public administration reform, and respect of human rights, including protection against discrimination and social inclusion, require strong cohort of civil society organizations, citizens and the media able to understand their own role in the process and to demand accountability from LSGs to instill human rights and good governance principles in their work. The project aims to address the general problem of insufficient citizen participation in policy development, especially at the local level. In order to tackle this problem, a set of activities will be implemented, including: a baseline research on the work of 5 selected LSGs to collect information on their accountability and transparency; trainings for civil society and grass-root organizations to increase their capacity and effectiveness to influence policy-making at the local level; meetings with local media representatives to raise awareness about their role in ensuring transparency of the reform process and accountability of the LSGs; community meetings to bring together all relevant stakeholders at the local level, including representatives of the authorities, the media and civil society, to strengthen their cooperation, raise awareness of the importance of citizen participation in policy making and improve consultation mechanisms at the local level in the field of reform processes to contribute to creation of evidence-based, inclusive local policies, especially those referring to child rights. Advocacy activities will also be implemented throughout the Project to challenge any identified violations of good governance principles, discrimination and violation of basic human rights, especially those affecting children.

At the same time, the Project aims to address the issue of social exclusion of marginalized children through innovative activities, to challenge prejudices and discrimination at an early age and create environment that is open to and nurturing diversity, while at the same time empowering children/youth to get involved in development of policies that concern them and have effect on their lives. This will be achieved through implementation of El Sistema model with teachers and children in schools/cultural centres in the selected municipalities, as a recognized example of good practice promoting diversity, equal opportunities and social activation, by organizing seminars for teachers to upgrade teachers’ knowledge and skills for innovative techniques tailored to needs and capacities of children from various groups, and expand network of public schools implementing ES method. Furthermore, classes/master classes/music camp will be organized for children from both marginalized and non-marginalized groups in the selected schools/cultural centres. In addition, public events/concerts of children’s orchestras and choirs will be organized in each municipality, turning concert venues into meeting places of various groups, thus reducing prejudices, combating discrimination and enhancing social inclusion of children, especially those from marginalized groups. Finally, workshops with children will be organized in the selected schools about child rights, non-discrimination and active participation in influencing policy-making in their communities via available mechanisms.

Final publication will sum up the project findings which will be presented at a final conference at the end of the project together with general recommendations to policy-makers and the CSOs/GOs on how to improve citizen participation in the development of local policies and mainstream child rights into local policies.

Slučaj Selene, njene dece i unuka

Šta znači biti pravno nevidljiv?

Domaće zakonodavstvo i međunarodne konvencije garantuju svakom detetu pravo na upis u matičnu knjigu rođenih (MKR) i to odmah po rođenju. Međutim, u praksi, ukoliko roditelji ne poseduju lične dokumente, deca ostaju neupisana i pravno nevidljiva. Kako to izgleda u praksi? Posledice pravne nevidljivosti su izuzetno teške za decu i roditelje jer im je uskraćen pristup osnovnim pravima. Deca koja nisu upisana u MKR nemaju pravo na zdravstvenu zaštitu, niti su roditelji u mogućnosti da dobiju dečiji ili roditeljski dodatak.

Nemogućnost upisa u matične evidencije pogađa skoro isključivo romsku populaciju u Srbiji, koja živi u dubokom siromaštvu i na marginama društva. Pravo na zdravstvenu zaštitu i socijalnu pomoć je od vitalnog značaja za njihovo preživljavanje. Pri tome, ovaj problem se prenosi sa kolena na koleno, te čitave generacije ostaju bez pristupa osnovnim pravima. Neretko, proces ostvarivanja prava na upis u MKR je izuzetno težak jer državni organi, tačnije matične službe i centri za socijalni rad, često odbijaju da ispune svoju zakonsku obavezu.

Ovo je priča o jednoj ženi i njenoj porodici, i njihovoj borbi da budu priznati pred zakonom, u kojoj smo opisali šta tačno uključuje taj dug i mukotrpan proces.

Selena je rođena 1976. godine u Austriji. Njeni roditelji, državljani Srbije, nisu činjenicu Seleninog rođenja prijavili diplomatsko-konzularnom predstavništvu u Austriji, a ni kasnije nije sproveden postupak upisa u matičnu knjigu rođenih pred organima u Srbiji. Tako je Selena do danas ostala neupisana u matične knjige i nikad nije posedovala nijedan lični dokument. U septembru 2019, pred Sudskom jedinicom u Kovinu pokrenut je postupak u kome se traži donošenje rešenja koje će služiti kao osnov za Selenin upis u MKR.

Ubrzo nakon Seleninog rođenja, njena porodica vratila se u Srbiju, tako da Selena od najranijeg detinjstva živi u Srbiji i nije je više nikada napuštala. U novembru 1996. godine u porodilištu u Smederevu dobila je sina Zorana. Pošto nije imala lične dokumente, Selena i njen suprug nisu mogli da Zorana nakon rođenja upišu u MKR, pošto to ne dozvoljavaju podzakosnki akti koji regulišu postupak upisa u matične knjige. Ni kasnije roditelji nisu pokrenuli postupak kojim bi se Zoran naknadno upisao u matične knjige, jer nisu znali kako to da učine.

Tek nakon stupanja u kontakt sa Praxisom, u julu 2015. godine za Zorana je pred centrom za socijalni rad pokrenut postupak za određivanje ličnog imena. Međutim, centar za socijlani rad nekoliko godina nije preduzimao radnje u ovom postupku i tek krajem 2019. doneto je rešenje o određivanju ličnog imena. Zoran još uvek nema ličnu kartu, jer mu činjenica državljanstva nije upisana u matične evidencije, tako da će pred MUP-om morati da pokrene postupak za sticanje državljanstva.

U maju 1999. godine, kod svoje kuće u selu u kome živi, Selena je rodila ćerku Mariju. Ni nju roditelji nisu mogli da upišu u MKR nakon rođenja zato što majka nije imala dokumente. Pred Sudskom jedinicom u Kovinu, 2015. godine pokrenut je postupak za utvrđivanja vremena i mesta Marijinog rođenja. Taj postupak uspešno je okončan početkom sledeće godine i Marija je ubrzo pribavila i ličnu kartu. Međutim, pre toga i ona je dobila sina, koga zbog neposedovanja dokumenata nije mogla da upiše u MKR.

Marijin sin (i Selenin unuk) Dejan, rođen je 2015. godine u porodilištu u Smederevu. Dvadesetak dana nakon Dejanovog rođenja, njegovi roditelji su pokušali da u Matičnoj službi u Smederevu daju izjave o detetovom ličnom imenu i o priznanju očinstva. Međutim, pošto majka nije imala lične isprave, njihov zahtev je usmeno odbijen uz obrazloženje da upis u MKR podataka o ličnom imenu i o roditeljima nije moguć dok majka ne pribavi ličnu kartu i izvod iz matične knjige rođenih. Početkom avgusta 2015. podnet je i pismeni zahtev matičnoj službi u kojem je navedeno da Ustav, Porodični zakon i ratifikovane međunardone konvencije garatnuju pravo na upis u matičnu knjigu rođenih i na lično ime svakom detetu odmah nakon rođenja. Međutim, u odgovoru matične službe navedeno je da „nisu ispunjeni zakonski uslovi za određivanja ličnog imena za dete, kao ni za priznavanje očinstva“ pošto majka ne poseduje dokumente.

Nakon toga, krajem avgusta 2015, podnet je zahtev centru za socijalni rad za određivanja ličnog imena detetu. Međutim, ovaj organ mesecima nije preduzimao radnje u postupku, uprkos tome što je poslata urgencija i izjavljena žalba zbog ćutanja uprave. Tek nakon što je marta 2016. majka dobila ličnu kartu, pa su ona i otac deteta otišli u centar za socijalni rad da traže da im se omogući da daju izjave o priznaju očistva i o ličnom imenu deteta, taj postupak je uspešno okončan.

Problemi u vezi sa dokumentima su za Seleninu porodicu počeli pre skoro 45 godina i još uvek nisu okončani. Ona i njen sin i dalje ne poseduju lične dokumente, a ćerka i unuk su ih dobili tek nedavno i to tek nakon što su morali da sprovedu posebne postupke. Verovatno ni njih dvoje sada ne bi bili upisani, da im Praxis nije pružio besplatnu pravnu pomoć.

Mogućnost da se slučajevi poput ovog ponavljaju izova i iznova biće prisutna sve dok se ne stvore uslovi da svako dete bude upisano odmah nakon rođenja u matičnu knjigu rođenih. To trenutno nije moguće jer dva podzakonska akta propisuju da bez dokuemenata roditelja nije moguć upis deteta u matiče knjige odmah po rođenju. A u Srbiji se i dalje se porađaju majke, najčešće Romkinje, koje ne poseduju lične dokumente i zbog toga decu ne mogu da decu upišu u matične knjige nakon rođenja. I to uprkos činjenici da međunarodne konvencije, Ustav i Porodični zakon svakom detetu jemče pravo na upis u matične knjige odmah po rođenju. Sve to pokazuje da se podzakonski akti koji sprečavaju realizaciju ovog prava moraju što pre izmeniti.

Dečji, rani i prinudni brakovi

U načelu, brak je zajednica između dve odrasle i ravnopravne osobe. Dečji brak je “brak” u kojem je barem jedan od partnera mlađi od 18 godina. Ova štetna tradicionalna praksa predstavlja grubo kršenje prava dece, i posebno je pogubna za razvoj i život devojčica. Prema istraživanju koje je sproveo UNICEF 2014. godine, ova praksa je u Srbiji zastupljena pretežno kod romske populacije. Prema njihovim podacima procenat devojčica koje su stupile u brak pre navršenih 18 godina života je 57%, dok procenat devojčica mlađih od 15 godina koji je stupio u dečiji brak iznosi čak 18%.

Zbog ranog stupanja u brak, najčešće u vanbračne zajednice, dečacima i devojčicama je uskraćeno detinjstvo, prilika da se druže, školuju, razvijaju i pravo da sami biraju. Ova pojava posebno šteti devojčicama, njima je narušeno fizičko i psihičko zdravlje jer stupanje u dečji brak ugrožava njihovo reproduktivno i seksualno zdravlje zbog rizičnih trudnoća u ranom dobu. Takođe, izložene su riziku od ekonomske i seksualne eksploatacije zbog zavisnog položaja u koje ih stavlja patrijarhalna kultura i tradicija.

Neki od osnovnih uzroka ove prakse su pre svega siromaštvo, činjenica da se dečji brakovi smatraju delom romske tradicije i predstavljaju prihvaćenu praksu, kao i nizak nivo obrazovanja. Dečji brakovi za posledicu imaju nastavak začaranog kruga siromaštva i prekid obrazovanja. Takođe, dečji, rani i prinudni brakovi povećavaju rizik od apatridije, jer mlade majke koje nisu upisane u matične evidencije rođenih i državljanstva, nisu u mogućnosti da upišu činjenicu rođenja i državljanstva svoje dece.

U cilju sprečavanja i eliminisanja pojave dečjih brakova, neophodno je, pre svega, unaprediti rad i saradnju relevantnih institucija, kao što su škole, centri za socijalni rad, policija i tužilaštvo. Takođe, potrebno je edukovati zaposlene u nadležnim institucijama da prepoznaju i reaguju na ovaj problem bez predrasuda i diskriminacije. Pored toga, potrebno je uvrstiti mere i aktivnosti za sprečavanje i eliminaciju dečjih brakova u lokalne akcione planove i obezbediti njihovo dosledno sprovođenje u praksi. Takođe, potrebno je iz Porodičnog zakona izbaciti odredbu po kojoj sud može dazvoliti sklapanje braka i maloletnom licu koje je navršilo 16 godina života a dostiglo je telesnu i duševnu zrelost, potrebnu za vršenje prava i dužnosti u braku.

Da bi se problem dečjih, ranih i prinudnih brakova iskorenio, potrebno je posmatrati ove brakove kao kršenje dečjih prava, a ne kao tradicionalnu praksu unutar jedne zajednice. Domaće i međunarodno zakonodavstvo propisuje da država ima obavezu da štiti prava dece, te tradicija ne može biti izgovor za nepoštovanje zakona.

Praxis je uključen u edukaciju, podizanje svesti i javno zagovaranje za prevenciju dečjih brakova od 2015. godine. Od 2017. Godine, uz podršku UNHCR-a Praxis sprovodi radionice sa decom školskog uzrasta sa ciljem prevencije dečjih brakova. U 2019. godini ove radionice je pohađalo više od 200 dečaka i devojčica iz više mesta u Srbiji, sa ciljem da se kroz interaktivni rad sa decom, ona upoznaju sa fenomemom i štetnim posledicama dečjih brakova. Pored ovih radionica, u 2019. godini preko 250 dece i preko 90 roditelja je učestovalo na radionicama koje su održane uz finansijsku pomoć GIZ-a na kojima je, pored tema profesionalne orijentacije i važnosti nastavka obrazovanja, Praxis targetirao i problem dečjih brakova kao jedan od glavnih uzročnika osipanja dece iz obrazovanja. Uz sve mere predostrožnosti usled trenutne epidemiološke situacije, i ove godine nastavljamo sa radionicama sa decom osnovnoškolskog uzrasta u cilju podizanja svesti o štetnim efektima dečjih brakova.